Jak już wspominaliśmy, istnieje wśród psychologów charakterystyczna niechęć do posługiwania się pojęciem „osobowość” w odniesieniu do dziecka. Niejasność pojęcia „osobowość”, trudność ustalenia jednoznacznych kryteriów opisowych, trudność empirycznego uchwycenia jej początku — wszystko to nie sprzyja swobodnemu wypowiadaniu się na temat osobowości dziecięcej. Nie oznacza to jednak, iż istnieje powszechna zgodność co do faktu, iż o osobowości można mówić dopiero u człowieka dojrzałego. Przeciwnie, przytoczone przez nas ujęcia rozwoju zdają się widzieć zaczątki osobowości nie tylko przed okresem dojrzewania, ale nawet wcześniej jeszcze przed tak znamiennym kryzysem 3—5 roku życia uznawanym dość często za wyraźną oznakę procesu personalizacji. Wśród omówionych (por. część druga, rozdział 1) teorii rozwoju można wyróżnić co najmniej cztery różne stanowiska odnośnie do problemu początków osobowości dziecięcej. Zwolennicy pierwszego poglądu uważają, że osobowość jako taka istnieje już od dnia narodzin. Od początku mamy do czynienia z wyraźnie zaznaczonym „ja” dziecka, zdolnym do świadomego przeżywania swojego istnienia i autonomicznego wyboru. Pogląd taki charakterystyczny jest dla wielu psychologów amerykańskich zorientowanych psychoanalitycznie. M. Klein wyraża pogląd, że „ja” dziecka jest obecne od chwili narodzin, H. Har- tman, E. Kris, R. M. Lowenstein uważają, że jeśli nie „ja” z jego funkcją organizującą i syntetyzującą, to przynajmniej osobowość (self) istnieje od urodzenia i jest pierwotna tak w stosunku do id, jak i do ego. Zapewnia ona jednostce poczucie rzeczywistości i kontrolę funkcjonowania.