Poznawcze teorie przedstawiają osobowość jako konstrukcję racjonalną, tworzoną z materiału poznawczego i porządkowaną zgodnie z prawami rozumu. Jednym z fundamentalnych elementów osobowości jest wewnątrzpsychiczna reprezentacja rzeczywistości, jednostkowa konstrukcja świata. Jedni przy tym za przynależne osobowości uznają jedynie to, co subiektywnie ważne dla niej (obraz własnego „ja” i najbliższego otoczenia) oraz wyposażone w szczególnie subiektywne znaczenie. Inni wpisują całą treść obiektywnego poznania (system wiedzy) w osobową strukturę (A. Lewicki , W. Łukaszewski, J. Nuttin 4). Granica między tym, co obiektywne i subiektywne, jest trudna do ustalenia. Zwraca się uwagę na fakt, iż struktury poznawcze nie tylko wypełniają życie wewnętrzne jednostki, ale także je porządkują. Struktura osobowości jest odzwierciedleniem obiektywnej rzeczywistości dokonanym zgodnie z prawami rozumu. Stanowi ona system struktur poznawczych, układ przetwarzający informacje i przez nie sterowany.